Top-25: Insoniyat tarixidagi eng yirik va buyuk imperiyalar

9. Min Sulolasi (Buyuk Min imperiyasi) — 1450 yilga yaqin

Min Sulolasi Yuan Sulolasi tugashidan keyin tashkil topgan. Kuchli mo’g’ullar borligi tufayli shimolga keygayish imkoniga ega bo’lmagan Min Sulolasi baribir dunyo yerining 4,36%ni egallagan va tarixdagi 13-eng yirik imperiyaga aylangan. Balkim, u Xitoydagi birinchi harbiy suvosti flotining qurilishi bilan tanilgan, va bu unga suv ekspeditsiyalarini jo’natishga va muvaffaqiyatili mahalliy suv savdosini takomillashtirishga imkon bergan.

8. Osman Imperiyasi — 1683 yilga yaqin

Stambul Konstantinopol bo’lgan vaqtlarida, u Osman imperiyasi (Turk imperiyasi deb ham nomlanadi) poytaxti bo’lgan. Ammo tarixda u unchalik katta bo’lmagan (5,2 mln km²,va bu uni mavjud bo’lgan imperiyalardan 22-eng yirigiga aylantirdi), lekin boshqa jihatlardan – muvaffaqiyatli va uzoq umrli. 1300 yildan sal oldinroq, Osman imperiyasi olti asr davomida sharqiy va g’arbiy dunyo orasida o’zi uchun yaxshigina joy ajratib olgan. Birinchi jahon urushida zabt etilganida, imperiya buzilgan, va natijada 1922 yilda Turk respublikasi barpo etilgan.

7. Sin Sulolasi — 1790 yilga yaqin

Sin Sulolasi Xitoyning oxirgi imperatorlik sulolasi bo’ldi. Bu ulkan imperiya hamji bo’yicha butun insoniyat tarixidagi 4-eng yirik imperiya bo’ldi va yer sharining 10%ga yaqinini egallar edi, shu bilan birga, 400 million kishilik aholisi bor Korey ava Tayvan maydonini ham bunga kirar edi. Mahalliy qo’zg’olonlar oxirgi imperatorni taxtdan voz kechishiga majbur qilganidan qariyb uch yuzyillik o’tdi, va 1912 yilda Xitoy Respeublikasi shakllandi.

6. Ispan Imperiyasi — 1810 yilga yaqin

Oxirgi Xitoy sulolasidan ortda qolmaslik uchun Ispan imperiyasi 1492 yilda tashkil topgan va jahon tarixida ikkinchi global imperiyaga aylandi. O’z nazorati ostida 15,3 mln km² yerga ega bo’lib turib, u tarixdagi 5-eng yirik imperiyaga aylandi. Ko’pgina suvusti zabt etishlar natijasida ular Shimoliy va Janubiy Amerika maydonlarining katta foizini nazorat ostiga olishgandi, shuningdek, Karib basseynining deyarli barcha mamlakatlarida, Afrika, Yevropa, Tinch okeanining janubiy qismi va hatto Yaqin Sharq qirg’og’idagi ba’zi shaharlarni nazorat qilishgan.

5. Portugal Kolonial Imperiyasi — 1820 yilga yaqin

Portugal Kolonial imperiyasi tarixdagi birinchi global imperiyadir. U hech qachon Ispaniya Imperiyasi singari yirik qo’mondonlikka erishmagan. O’z nazorati ostida 3,69% Yer maydoniga ega bo’lgan holda, u tarixdagi 19-eng yirik imperiya hisoblanadi. Shunga qaramasdan, u eng uzoq umr ko’rgan zamonaviy yevropalik colonial imperiyasi bo’lib, olti yuz yillik yashab, yangi yuz yillikga ozgina qolganida barbod bo’lgan (1999 yilning 20 dekabrida Portugal imperiyasi mavjudligi rasman tugagagan).

4. Brazil Imperiyasi — 1889 yilga yaqin

Boshida Portugal imperiyasining bir qismi bo’lgan, Brazil imperiyasi o’zining mustaqilligini 1822 yilda e’lon qilgan. Bir necha yillik notinchlikdan so’ng, 1843 yilda tinchlik davri hukm surishni boshladi, va bu Braziliyaga Buyuk Britaniya va Urugvay bilan mojarolar paydo bo’lishiga qadar tinchlikka erishishiga yo’l ochib bergan. Mojarolarni muvaffaqiyatli tinchlantirgandan so’ng, Brazil imperiyasida “Oltin asr” boshlandi, va u progressive va zamonaviy millat sifatida butun dunyo bo’ylab tez tanilib ketdi. 1880-yillarga kelib, imperiya o’zidan Janubiy Amerikaning katta qismini tashkil qilgan, egallagan maydoni 8,5 mln km², va bu uni insoniyat tarixidagi 11-eng yirik imperiyaga aylantirgan.

3. Rossiya Imperiyasi — 1895 yilga yaqin

Rossiya imperiyasi kuchli davlat bo’lgan, va 1721 yildan (rasman) 1917 yilda inqilob natijasida qulashigacha davom etgan. Imperiya rivojlanishni eng boshidan bohlagan, va Rossiyani asosan, qishloq xo’jaligi davlatidan ancha zamonaviy davlatga aylantirgan. O’zining gullagan davrida 1895 yilda Rossiya imperiyasi 15,5 mln dan 170 mln kishigacha kattalashgan, va bu odamlar 23,3 mln km² maydonda yashab kelgan. Unga qo’shilgan Pribaltika, Polsha, Finlyandiya va boshqa kichik aziya maydonlari bilan birgalikda, Rossiya imperiyasi butun insoniyat tarixidagi 3-eng yirik imperiyaga aylangan.

2. Ikkinchi Fransuz Kolonial Imperiyasi — 1920 yilga yaqin

Ispaniya, Portugaliya, Qo’shma qishloqlar va (keyinroq) Britaniya bilan raqobatlashib kelgan Fransuz colonial imperiyasi 1830 yilda, Aljirni zabt etishdan boshlangan. Ular Afrika maydonining katta foizini koloniya aylantirishdi va Yaqin Sharqda, Janubi-Sharqiy Osiyoda, Yangi Kaledoniya va Janubiy Amerikaning kichik qismiga egalik qilib olishdi. Bu imperiyani gullash davrida tarixdagi 6-yirik imperiyaga aylantirdi, uning aholisi butun yer sharining 5%ni egallagan, va u Yerning 7,7% maydonida yashab kelgan.

1. Britaniya Imperiyasi — 1920 yilga yaqin

Balkim bu sizni hayratlantirar, balki yo’q, ammo dunyoni egallash bo’yicha Britaniya imperiyasidan ustun turadigan boshqa imperiya topilmadi. 35,5 mln km² ni egallagan Britaniya imperiyasi osongina insoniyat tarixidagi eng yirik imperiyaga aylandi (Mo’g’ul imperiyasidan 30% ko’proq). Bir asrdan ortiq Britaniya dunyodagi asosiy hukmdori bo’lgan va dunyo aholisining 23% ni nazorat qilgan. Keng ekspansiya natijasida ularning madaniy va til merosini Yer sharidagi deyarli har bir rivojlangan jamiyatda toppish mumkin. Ko’pchilik 1997 yildagi Gonkongning Xitoyga berilishini Britaniya imperiyasining rasmiy tugatilishi deb biladi. Ammo jahon arenasiga nazar solsak, Buyuk Britaniya haligacha dunyoning yirik qismini nazorat qilib kelmoqda… shunchaki ular buni aqlli yo’l bilan va progressiv holda amalga oshirmoqdalar. Balkim, Dunyo hukmdorligi shu bo’lsa kerak… shunchaki to’g’ri tashkil qilingan.

«Назад