Top-25: Insoniyat tarixidagi eng yirik va buyuk imperiyalar

18. Turk xoqonligi — m.a. 557 yillarga yaqin

Turk xoqonligi hozirgi davrdagi Xitoy markaziy qismining shimolidan iborat bo’lgan. Xoqonlik hukmdorlari Ichki Osiyoning Shimoliy qismidan kelib chiqqan noaniq ko’chmanchi qabila Ashin urug’larigan kelib chiqqan. Olti asrlar oldin Xunnaga o’xshab, ular Ipak yo’lidagi foyda keltiradigan savdosini qo’shib, Markaziy Osiyoninh yirik maydonlarini boshqarish uchun keygayishgan. M.a. 557 yilga kelib, ular tarixdagi 15-eng yirik imperiyaga aylangan, va dunyoning 4,03% ni nazorat ostiga olgan (3,36% egallagan Rim imperiyasidan ancha kattaroq).

17. Taqvodor xalifalik — m.a. 655 yillarga yaqin

Taqvodor xalifalik islom davrining eng ilgari davrlarida birinchi islom xalifaligi edi. Xalifalik islom jamiyatining ishlarini olib boorish uchun, milodiy 632 yilda, Muhammad payg’ambarning o’limidan so’ngra darhol barpo etilgan. Turli xil arab qabilalarini o’ziga bo’ysundirib va ular bir birlashib, xalifalik zabt etishga kirishdi, va bu Misr, Siriya va butun Fors imperiyasini boshqarishga olib kelgan. O’zining eng yaxshi davrlarida, m.a. 655 yillarda Taqvodor xalifalik 14-eng yirik imperiya hisoblangan, Yaqin Sharqning 6,4 mln km² maydonni egallagan.

16. Omeyad xalifaligi — m.a. 720 yillarga yaqin

Muhammad payg’ambar o’limidan keyin qolgan to’rtta asosiy xalifalikdan ikkinchisi – Omeyad xalifaligi birinchi Musulmonlar fuqarolik urushidan keyin m.a. 661 yilda yaratilgan. Butun Yaqin Sharqdagi ustunlikka qo’shimcha tariqasida, Omeyad xalifalihi Shimoliy Afrika va Janubiy Yevropaning ba’zi qismlariga qarab kengayishda davom etgan. Butun yer sharining 29% aholisi (62 mln kishi) dan va butun dunyo yerlarining 7,45% dan tashkil topgan, kompleks ijtimoiy tuzilmaga ega bo’lgan Omeyad xalifaligi zamonaviy tarixda 8-eng yirik imperiya va dunyodagi eng yirik imperiya unvoniga erishgan, va m.a. 720 yilgacha davom etgan.

15. Abbosiylar xalifaligi — m.a. 750 yillarga yaqin

Omeyad xalifaligi rivojlanishidan 30 yil o’tib, Muxammadning eng yosh amakisi avlodlarining Omeyadlarga qaram bo’lmasligi va qo’zg’olon ko’tarilishi natijasida, taxtga Abbosiylar xalifaligi keldi. Ular ta’kidlashlaricha, ularning ajdodlari Muhammad payg’ambarga yaqin bo’lgan, shuning uchun ular haqiqiy taxt vorislari deb o’zlarini hisoblashgan. M.a. 750 yilda hukumatning omadli zabt etilishidan keyin, ular deyarli 400 yil davom etgan va o’z ichiga Xitoy bilan yaqin aloqalarni olgan “oltin davr” ni boshlashgan. Ularning imperiyasi Omeyadlar xalifaligidan katta bo’lmasada, u uzoq vaqt davom etgan va 11,1 mln km² maydonni yaxshi nazoratga olishgan, va bu uni 1206 yilgi Chingizxon zabt etishigacha bo’lgan davrgacha insoniyat tarixidagi kattaligi bo’yicha 7-eng yirik imperiya hisoblangan.

14. Tibet imperiyasi — m.a. 800 yillarga yaqin

Tibet imperiyasi 800 yilga kelib butun dunyo maydonidan 3%ni egallab kelgan. Shu vaqtning o’zidayoq G’arbdan bundanda ulkan va gullayotgan Arab imperiyasi rivojlanib kelgan. Boshqa tomondan Tan Sulolasi, arablar bilan yaxshi diplomatic aloqalarni o’rnatgan mustahkam va birlashgan kuchga aylangan, va ikki kuchli davlat orasida joylashgan Tibet imperiyasini tarixdagi birinchi imperiyalardan biriga aylantirgan. Diplomatiya va kuchli harbiy yordamga ega bo’lganligi uchun Tibet imperiyasi 200 yildan ortiq yashab kelgan. Hayratlanarliki, o’sib borayotgan budda ta’limlari oxir oqibatda imperiyani yakson qilgan fuqarolar urushini keltirib chiqargan.

13. Tan Sulolasi — m.a. 820 yillarga yaqin

Tan Sulolasi xitoy sivilizatsiyasida millatchilik madaniyatidagi oltin asr hisoblanganligini ochib bergan. Ushbu davrga Xitoyning eng taniqli shoirlari Li Bo (Li Bai) va Du Fu (Du Fu) mansub, ksilografiya kashfiyoti esa o’sib borayotgan Xitoy va butun Osiyo san’ati madaniyati rivojlanishiga ta’sir qilgan. Tarixiy jihatdan boshqa xitoy sulolalaridan ko’ra, unchalik muhim bo’lmagan Tan sulolasi qariyb uch yuzyillik (m.a. 618 yildan 907yilgacha) davom etgan, dunyo bo'yicha 3,6% ni egallagan va insoniyat tarixidagi yirik imperiyalar ichida 20-o'rinni egallagan.

12. Mo’g’ul Imperiyasi — 1270 yilga yaqin

Bu imperiya haqida ko’p kishi bilsada, Chingizxon imperiyasining aslida qanchalik yirikligini kamdan-kam odam tushunadi. O’zining eng gullagan davrlarida Mo’g’ul imperiyasi kattakon 24 mln km² maydonni nazorat ostiga olgan. Taqqoslash uchun, bu Rim imperiyasi hajmidan 4 barobar katta va zamonaviy Qo’shma Shtatlarning 3 barobaridan ozgina kichikroqdir, va bu Mo’g’ul imperiyasini butun insoniyat tarixidagi 2-eng yirik imperiyaga aylantiradi.

11. Oltin O’rda — 1310 yilga yaqin

Chingizxon aqlsiz bo’lmagan, va uning hukmisiz imperiya o’z hajmlarini saqlay ololmasligini bilgan. Shu tariqa, u imperiyani tumanlarga bo’lib tashlagan, va o’z merosini qoldirish uchun har birini boshqarishni o’z o’gillari orasida taqsimlagan. Boshlang’ich imperiyaning ulkan hajmlari va kuchiga qarab, hatto uning alohida egaliklari ham ta’sirli kuchga ega bo’lgan. Mo’g’ul imperiyasi o’z gullashiga erishganidan keying avlodda, Oltin O’rda mustaqil tuzilmaga aylangan. Hatto o’zidan-o’zi 1310 yilga kelib, u tarixdagi 16-eng yirik imperiya bo’la turib, haligacha dunyoning hayratlanarli 4,03% (Mo’g’ul imperiyasi yerining chorak qismi) ni nazorat qilib kelgan.

10. Yuan Sulolasi — 1310 yilga yaqin

Avvaliga Mo’g’ul imperiyasi tomonidan nazorat qilingan shimoliy xitoy maydonlaridan, Chingizxon nevarasi Xitoyning qolgan qismini egallash va Yuan sulolasiga asos solish uchun o’z askarlarini keltirgan. 1310 yilga kelib u ilgarigi Mo’gul imperiyasining katta qismiga va insoniyat tarixidagi 9-eng yirik imperiyaga aylangan, bunda 11 mln km² yerga egalik qilgan. Afsuski, XIV asr o’rtalaridagi qo’zg’olon Yuanlarning 1368 yilda tamoman yiqilishiga olib keldi, va sulolani xitoy tarixidagi eng kam davom etgan sulolaga aylantirgan.

«Назад Еще »