Kichkintoy (bomba)
Kichkintoy (inglizchasiga: Little Boy, so‘zma-so‘z tarjima qilinganida “Kichik bolakay”) — Manxetten loyihasi doirasida ishlab chiqarilgan atom (uranli) bombasining kodlashtirilgan nomlanishi. Birinchi muvaffaqiyatli portlatilgan va tarixda birinchi marta qurol sifatida ishlatilib 1945-yilning 6 avgust kuni Yaponiyaning Xirosima shahriga tashlangan atom bombasi.
Tuzilishi
Bombaning vazni 4 tonnaga teng, o‘lchamlari uzunasiga 3 metr, diametri 71 santimetrga teng bo‘lgan. Uningichiga to‘ldirish uchun uran Belgiya Kongosi (bugungi Kongo Demokratik Respublikasi), vaKanadada (Katta Ayiqlar Ko‘li) va AQShning Kolorado shtatitda olingan.
Imploziv tamoyil bo‘yicha tayyorlangan ko‘pchilik zamonaviy bombalardan farqli o‘laroq“Kichkintoy” zambarak turidagi bomba bo‘lgan. Zambarak turidagi bomba hisob-kitob qilinishida ham, tayyorlanishida ham juda sodda, deyarli inkorlarsiz (shuning uchun ham bombaning aniq chizmalari haligacha maxfiylashtirilgan). Bunday qurilmaning teskari tomoni — foydali harakat koeffisiyentining pastligi.
Yadroviy yoqilgi kritik vaznga ega: uranning bu vazndan pastroq miqdori radioaktiv, ko‘prog‘i - portlab ketadi (bu zanjirli reaksiya paytida o‘ta katta quvvat otilib chiqishi tufayli sodirbo‘ladi). Kritik vazndagi yoqilg‘ida zanjirli reaksiya zanjirli reaksiyao‘z-o‘zidan boshlanib ketishi mumkin, ammo “Kichkintoy”da yadrolarning birlamchi bo‘linishini qo‘zg‘atuvchi neytronlar oqimi ishlatiladi. Shundan keiyn yadrolarning o‘zlari bo‘linish paytida neytronlarni chiqaradi va shu bilan reaksiyalarning yangi zanjirini qo‘zg‘atadi. Neytronlarning sust oqimidava sifatsiz germetizasiyada vazn tezda kritik bo‘lmay qoladi va zanjirli reaksiya tugab qoladi. Yoqilg‘ini tezlik bilan o‘ta kritik holatga keltirish vauni o‘z vaqt-soatidan avvalroq har tarafga uchib ketmasligi uchun shu holatda iloji bor qadar ko‘proq vaqt ushlab turish kerak. “Kichkintoy”da bu masalala quyidagicha hal qilingan: bombaning asosiy detali — flot zambaragining kesib olingan o‘zagi. Uning oxirida uran tsilindr shaklida nishona va berilliy-poloniyli inisiator joylashtirilgan.
Stvolnin go‘q solinadigan qismida — kordit o‘qdorisi va volfram karbiddan snaryad joylashtirilgan. Snaryadning bosh qismiga uran trubasi o‘rnatilgan. Bunday “zambarak”dan amalga oshirilgan o‘q uzish truba va tsnlindrni shu tarzda birlashtiradiki, ular yuqori kritik massani hosil qiladi. Bir vaqtning o‘zida harakatga keltiruvchi moslama siqilib, undan neytronlan oqimi bir necha barobar oshib ketadi va yadroviy portlash boshlanadi; stvolning mustahkamligi vao‘qdori gazlarining bosimi uran qismlarini ushlab turadi.
Bombaning tarkibida o‘ta baland darajagacha boyitilgan 64 kilogramm uran, shundan tahminan 700 gramm, yoki 1 foizdan sal ortiqrog‘i bevosita zanjirli yadroviy reaksiyada ishtirok etgan (uranning qolgan atomlar yadrolari tegilmagan holdaqolib ketgan, chunki qolgan uran zaryadi sochib tashlangan va reaksiyada ishtirok etishga ulgurmagan). Yadroviy reaksiya davomida massa defekti tahminan 600 milligramni tashkil etgan, ya’ni Eynshteyn tenglamasi bo‘yicha massaning 600 milligrami (turli baholashlar bo‘yicha) 13 dan 18 ming tonna trotil ekvivalentiga to‘g‘ri keladigan portlash quvvatiga teng quvvatga aylangan.
Kalibri 16,4 santimetr bo‘lgan dengiz qurolining 1,8 metrgacha qisqartirilgan stvolidan foydalanilgan, shu bilan birga “nishon” diametri 100 millimetrga, vazni 25,6 kilogrammga teng tsilindr shaklida bo‘lib, “o‘z uzilish” paytida uning ustiga tegishli ichki kanaliga ega bo‘lgan tslindrsimon “o‘q” bostirib kelgan. Bunday “intuitiv noaniq” dizayn nishonning neytron fonini pasaytirish maqsadida qilingan: uning ichida u yopishib emas, neytron qaytargichdan (tamper) 59 millimetr uzoqlikda joylashtirilgan. Natijada to‘liq bo‘lmagan quvvat ajralib chiqishli zanjirli reaksiya muddatdan avval boshlanib ketish ehtimoli bir necha foizlargacha pasaytirilgan.
Foydali harakat koeffisiyentining pastligiga qaramay radiaktiv ifloslanish juda katta bo‘lmagan, chunki portlatish yer yuzasidan 600 metr balandlikda amalga oshirilgan, reaksiyaga kirishmagan uranning o‘zi esa yadroviy reaksiya mahsulotlariga nisbatan radioaktivligi past bo‘lgan.
Parvozga muvaffaqiyatsiz ko‘tarilish sodir bo‘lgan taqdirda oqibatlar havfini ilojiboricha pasaytirish maqsadida bu bombaga portlatgichlarni bevosita samolyotning o‘zida, bomba tashish qisimida, havoga ko‘tarilgan paytdan o‘n besh daqiqadan keyin o‘rnatilgan. Shundan keyin ham, ayniqsa samolyot turbulentlik hududiga kirib qolgan paytdagi silkinishlar oqibatida u o‘z-o‘zidan ishlab ketishning o‘ta baland ehtimoli baribir saqlanib qolgan.
Baqaloq (bomba)
“Baqaloq” - Manxetten loyihasi doirasida ishlab chiqilgan atom bombasining kodlashtirilgan nomlanishi. U Amerika Qo‘shma Shtatlari tomonidan 1945- yilning 9 avgust kuni, Xirosimaga atom bombasi tashlanganidan 3 kun o‘tib, Yaponiyaning Nagasaki shahriga tashlangan.
Bomba plutoniy-239 parchalanishi asosida ishlagan va portlashning imploziv sxemasiga ega bo'lgan. Aniqroq qilib aytganda, bu tashqi qobiq bilan qoplangan “Gadget”ning (“Buyumcha”, inglizcha: gadget, uning “Triniti” deb nomlangan sinovi o‘sha yilning 16- iyul kuni o‘tkazilgan) o‘zi bo‘lgan.
Tuzilishi
Og‘irligi tahminan 6 kilogrammga teng plutoniyli yadro uran-238dan tarkib topgan dag‘alqobiq - tamper bilan qoplangan. Bu qobiq plutoniyning iloj qadar ko‘proq qismi reaksiyaga kirishishga ulgurishi maqsadida zanjirli reaksiya jarayonida bo‘rtib ketadigan inersion qarshilik bilan ushlab turish uchun hizmat qilgan. Tamperning zarracha past bo‘lmagan yana bir ahamiyati - reaksiyaning faol hududini tashlab chiqib ketayotgan neytronlarning qaytargichi sifatida hizmat qilish. Bundan tashqari, uran-238 yadrolari bilan to‘qnashish paytida neytronlar o‘z quvvatini yo‘qotadi, seknlashadi, issiq bo‘lib qoladi. Past quvvatga ega bo‘lgan bunday neytronlar plutoniy yadrosi tomonidan eng effektiv tarzda yutib yuboriladi.
Tamper alyuminiydan yasalgan qisuvchi qobiq bilan qoplangan edi (inglizcha: pusher). Uzarbali to‘lqin bilan yadro zaryadi siqilishining bir maromiyligini ta’minlab bergan holda zaryadning ichki qismini portlagich va uning parchalanishidan hosil bo‘luvchi o‘ta qizib ketgan mahsullari bilan bevosita aloqa qilishidan saqlab turgan.
Bundan tashqari bombada neytron harakatlantiruvchi - “tipratikan” (inglizcha: urchin) bo‘lgan. Odatda “tipratikan” - berilliydan tayyorlangan, diametri 2 santimetrgateng bo‘lgan soqqa shaklida bo‘lib, ittriy va poloniy qotishmasi, yoki metallik poloniy-210 bilan qoplangan bo‘ladi. “Tipratikan” kovakli plutoniy yadrosining ichida joylashtiriladi. Bu neytronlarning birlamchi manbai. U zaryadni o‘takritik holatga o‘tkazilishi paytida ishga tushadi - oddiy portlagichning portlash to‘lqini “tipratikan” ichidagi yadro zaryadini qisgan paytda poloniyva berilliy yadrolari yaqinlashadi va raioaktiv poloniy-210 alfa-zarachalari beriliydan neytronlarni urib chiqaradi. Keiyn ular asosiy zaryad oralab o‘tadiva plutoniy-239 yadrolari bilan to‘qnashib zanjirli yadro yadroviy reaksiyani harakatga keltiradi. Asosiy zaryadning chegarasidan tashqariga uchib chiqib ketayotgan neytronlar yoki tamperda sekinlashtiriladi yoki asosiy zaryadga qaytariladi. Bu sxema baribir samarasi kam deb topilgan va neytron harakatlantirilishining boshqarib bo‘lmaydigan turi keyinchalik deyarli umuman ishlatilmagan.
RDS-1
RDS-1 plutoniyli imploziv turdagi birinchi sovet atom bombasi
RDS-1 (“buyum 501”, “1-200” atom zaryadi) — imploziv turdagi plutoniyli birinchi sovet atom bombasi. Bombaning quvvati— 22 kilotonn (uzunligi 3,7 metr, diametri 1,5 metr, vazni 4,6 tonn)
Sovet atom loyihasini amalga oshirish uchun amaliyotda ishchanligi allaqachon isbotlab bo‘lingan Amerika prototiplariga yaqinlashish (aniqrog‘i - to‘laligicha ko‘chirish) yo‘li bilan borishga qaror qilingan edi.
Amerika atom bombalari to‘g‘risidagi ilmiy-tadqiqiy ma’lumotlar maxfiy razvedka yo‘li bilan olingan edi. RDS-1 qurilmaviy shakli ko‘p jihatlari bilan Amerikaning “Baqalog‘i”ga asoslangan, chunki Amerika bombasini maksimal tarzda qaytarish to‘g‘risida prinsipial qaror qabul qilingan. Uning ballistik korpusi va elektron tarkibi o‘ziga xos yagona shaklda bo‘lgan. 1949- yilning yoziga kelib RDS-1 qurilmasiga tegishli barcha masalalar hal etilgan. Uning sinovi dasturi SSSR Ministrlar Sovetining Qarori bilan qabul qilingan.
Birinchi atom bombasiga RDS-1 nomlanishi berilgan. Bu nomlanish hukumat qaroridan kelib chiqqan, chunki atom bombasi rus tilida “maxsus reaktivniy dvigatel” (ruscha: reaktivniy dvigatel spesialniy), qisqartililgan holda “RDS” deb atalgan. RDS-1 birinchi sovet atom bombasining sinovii o‘tkazilganidan keyin hayotga keng kirib kelgan va “Stalinning reaktiv dvigateli” (ruscha: Reaktivniy dvigatel Stalina), “Rossiya o‘zi qiladi” (ruscha: Rossiya delayet sama) va shular kabi hokazo tarzda turlicha kengaytirilgan holda tilga olingan.
Sinovlar
1947 yil 6-noyabrida SSSR Tashqi Ishlar Ministri Vyacheslav Mixaylovich Molotov atom bombasining siri to‘g‘risida bayonot qilgan va “bu sir allaqachon sir emas”ligini aytgan. Bu bayonot Sovet Ittifoqi atom qurolining siridan allaqachon voqif bo‘lgani va u o‘z tasarrufida shu qurolga ega ekanligidan darak bergan edi. Amerika Qo‘shma Shtatlarning ilmiy doiralari Sovet Ittifoqidagilar atom quroliga eng kamida 1952-yilda ega bo‘lishi mumkin, deb hisoblagan holda bu bayonotni blef, ya’ni mubolag‘a sifatida qabul qilgan.
RDS-1 sinovlariga tayyorgarlik ishlarini tashkil etish bo‘yicha barcha ma’suliyat Yuliy Borisovich Xaritonning zimmasiga yuklatilgan. Sinovlarning boshqarishi Davlat komissiyasi tomonidan amalga oshirilgan. RDS-1 sinovlari Semipalatinsk poligonida o‘tkazilgan.
Birinchi sovet atom bombasining muvaffaqiyatli sinovi 1949-yil 29 avgust kuni mahalliy vaqt bilan soat 7:00da Qozog‘iston SSRning Semipalatinsk oblastida qurilgan poligonda o‘tkazilgan. 1949-yilning 25- sentyabr kunida “Pravda” gazetasi“SSSRda atom portlashi o‘tkazishi to‘g‘risidagi AQSh prezidenti Garri Truman bayonoti munosabati bilan” Sovet Ittifoqi Telegraf Agentligi - TASSning xabarnomasini e’lon qilgan.
Sinovmaydoni
Poligon Irtish daryosi bo‘yidagi cho‘lda Semipalatinsk shahridan g‘arbiy tomon 170 kilometr uzoqlikda joylashgan. Uning uchun diametri tahminan 20 kilometrga teng bo‘lgan tekkislik ajratilgan edi.
Sinov maydoni radiusi 10 kilometrga teng aylanadan iborat bo‘lib 14 sektorga bo‘lingan edi:
• Ikkita fortifikasion va fizik;
• Fuqarolik qurilmalar sektori;
• Qurolli kuchlar va qo‘shinlar turlari sektori. Unda maydonning markazidan turli uzoqliklarda ochiq va yopiq holda qurol-aslaha va harbiy texnika joylashtirilgan edi;
• Tajriba qilinadigan hayvonlarni saqlovchi biologik sektor.
Tajriba maydonining markazida balandligi 37,5 metrga teng bo‘lgan panjarasimon minora, uning ustiga esa RDS-1 atom bombasi o‘rnatilgan.
Сообщения из Facebook