Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlariga atom bombalarining tashlanishi
1945- yil 6-avgust kuni saharda V-29 "Enola Gay" amerika bombardirovshigi (ekipaj sardori — polkovnik Pol Tibbets) Yaponiyaning Xirosima shahriga "Kichkintoy" (Little Boy) uran atom bombasini tashlab yuborgan. Portlash kuchi trotil ekvivalenti bo‘yicha turli manbalarning baholashlari bo‘yicha 13 dan 18 kilotonnagacha bo‘lgan.
Uch kundan keiyn, 1945- yilning 9-avgust kuni, "Baqaloq" plutoniy atom bombasi (Fat Man) Charlz Suini ismli uchuvchi tomonidan Nagasaki shahriga tashlangan. Uning portlash kuchi ancha kattaroq bo‘lgan va tahminan 15-22 kilotonnani tashkil etgan. Bu atom bombasining ancha mukammalroq qurilishiga bog‘liq bo‘lgan.
Xujumlardan ko‘rilgan insoniy yo‘qotishlarni baholanishi ancha murakkablashib ketgan. Hirosimada portlash va uning oqibatlari natijasida 140000 dan ortiqroq odam halok bo‘lgan, deb hisoblanadi; Nagasaki uchun bu ko‘rsatkich 74000 kishidan ortiqrog‘ini tashkil etadi. 1946 yilning fevral oyida Yaponiyadagi Amerika okkupasion armiyasining shtabi tomonidan chop etilgan bu raqamlarda 1946- yildan keyin portlashlar natijasida nurlanish oqibatida nur kasalligidan o‘lganlar hisobga olinmagan.
Bombardimon qilinish bilan ko‘rsatilgan yadro qurolining misli ko‘rilmagan vayronagarchiliklarni vujudga keltiruvchi noyob xususiyatlari, Amerika Qo‘shma Shtatlari va Sovet Ittifoqi o‘rtasidagi yadroviy qurollanish poygasining boshlanish nuqtasi bo‘lib qolgan. Keyinchalik bu poygaga bir necha boshqa mamlakatlar ham qo‘shilib ketgan.
Sovuq urush
Ikkinchi jahon urushi tugaganidan keyingi dastlabki yillarda AQSh dunyodagi yagona "yadroviy davlat" bo‘lib qolgan edi. AQSh rahbariyati Sovet Ittifoqi o‘z atom bombasini yaratishdan ancha uzoq deya tahmin qilgan. Shu bilan birga AQSh o‘zining vaqtinchalik ustunligidan iloji bor qadar ko‘proq foydachiqarishga uringan. Xususan, Berlin va Chexoslovakiya masalalari bo‘yicha Stalinga bosim o‘tkazishga urinishlar bo‘lgan. Bunday holllarda sovet rahbari AQSh faqat shularni deb sovet davlatiga qarshi yangi urush ochishga jur’at qila olmaydi degan xulosaga kelgan.
Shu vaqtning o‘zida SSSRda eng jadal sur’atlarda o‘z atom bombasini yaratishbo‘yicha ishlar olib borilayotgan edi. Urush paytida tadqiqotlar uran yetishmovchiligi tufayli cheklangan edi, biroq endi Sharqiy Yevropadan yetkazib berishlar bu muammoni hal etish imkonini yaratgan edi. Ishlar sur’atini ilojibor qadar tezlashtirish maqsadida fizik olimlar uchun barcha zarur sharoitlar yaratib berilgan edi. 1944 yilning 3 dekabrida Sovet Ittifoqi Mudofaa ishlaribo‘yicha Davlat Komitetining qaroriga asosan "uran bo‘yicha ishlarni nazorat qilish" Mudofaa Davlat Komiteti raisi o‘rinbosari Lavrentiy Beriya zimmasiga yuklatilgan.
AQShda Sovet Ittifoqi eng kamida 50-chi yillarning yarmigacha atom quroliga ega bo‘lish imkoni yo‘qligi to‘g‘risida tahmin qilinar edi. Biroq 1949 yilning 29-avgust kuni sovet yadro fizikasi olimlarining ishlari muvaffaqiyat bilan yakunlangan edi. Shu kuni portlatilgan RDS-1 atom bombasini, G‘arbda Stalinning sharafiga: "Djo-1" deb atashgan. Yadro poygasi boshlangan edi.
1949-yilning 29- avgustida sinash uchun atom bombasidan tashqari 1949-yilning oxiriga kelib yana ikkita RDS-1 atom bombasi yaratilgan, 1950- yilda esa — yana to‘qqizta bomba yaratilgan. Biroq bu bombalarning hammasi tajribaviy qurilmalar bo‘lgan, o‘sha paytda esa SSSRda yetkazib berish vositasi bo‘lmagan. 1951-yilning yanvar-fevral oylarida yana to‘rt nafar atom bombasi yaratilgan. Shunday qilib, 1951-yilning 1 martiga kelib Sovet Ittifoqining RDS-1 turidagi 15 atom bombasi bo‘lgan. 1951- yilning oxiriga kelib umumiy hisobda 29 nafar RDS-1 atom bombasi, shu jumladan dastlabki uchta seriyali ishlab chiqarilgan atom bombasi bo‘lgan.
1951-yilning 24 sentyabrida "502-M" sovet atom zaryadi (RDS-2)ning muvaffaqiyatli sinovi o‘tkazilganidan keyin 1951-yilning oxiriga kelib RDS-2 atom bombasini ishlab chiqarilishi to‘liq o‘zlashtirilib bo‘lgan. 1952-yilning 1-yanvar holatiga Sovet Ittifoqida 35 nafar atom bombasi, ulardan 29 nafari RDS-1 va 6 nafari RDS-2 bo‘lgan. Nazariy jihatdan bu bombalarni Sovet Ittifoqi AQShgacha yetkaza olar edi.
1951-yilning 29-avgustida Birinchi qo‘shinlar omborxonalari - atom bombalarini saqlash va ishlatilishiga tayyorlash bo‘yicha yadro quroli bazalarini tashkil etilishi bo‘yicha SSSR Ministrlar Kengashining qarori qabul qilingan. Bunday bazalar atigi to‘rtta: Qrim yarim orolining Shimolida, Ukrainaning g‘arbiy qismida, Belorussiyada va Rossiyaning shimoliy-g‘arbiy qismida bo‘lgan. Dastlabki ikki nafar yadro qurolini saqlash bazalari 1955-yilda yakunlangan. 1956-yilda yadro qurolini saqlash bo‘yicha markaziy baza ishga tushirilgan.
1951-yilning 18-oktyabrida birinchi sovet aviasion bombasi ("501- M" yadroviy zaryadga ega bo‘lgan RDS-3) ilk bor samolyotdan (Tu-4) tashlab yuborish yo‘li bilan sinovdan o‘tkazilgan. Bu bomba qurollanishga qabul qilish uchun tayyorlana boshlangan (1954-yilda qabul qilingan). 1952- va 1953- yillarda RDS-3 aviatsion bombasining muvaffaqiyatli uchuvchilik nazorat sinovlari o‘tkazilgan.
Yadroviy qurol sifatini takomillashtirish va miqdorini oshirishga mislsiz katta mablag‘lar sarflanar edi. Endi ikkala davlat ham termoyadroviy qurol ishlab chiqarish bo‘yicha ishlarni boshlab yuborgan edi. AQSh bunday qurilmani 1952-yilning 1 noyabrida portlatgan. Hammani yana hayratda qoldirib Sovet ittifoqi termoyadroviy portlatishni atigi 8 oydan keyin amalga oshirgan. RDS-6s sovet vodorod bombasi to‘lig‘icha o‘zining ishlab chiqarishi bo‘lgan, chunki AQShdagi josuslik harakatlari hech qanday natijalarga olib kelmagan. Eng muhimi esa — bu AQShdagi kabi ikki qavatli uyga teng stasionar qurilma emas aynan samolyotning bombaga mo‘ljallangan bo‘limi o‘lchovlariga mos keladigan birinchi aviatsion termoyadroviy bomba bo‘lgan.
Yadro qurolini yetkazish vositalari bo‘yicha ishlar ham juda jadal ravishda olib borilgan. Bular birinchi navbatda strategik bombardirovshiklar bo‘lgan. Bu sohada AQSh ancha jadal ishlar olib borgan, biroq reaktiv tutuvchi samolyotlarning paydo bo‘lishi amerikaliklarning ustunligini yo‘qqa chiqardi, qo‘ydi. 50- yillarning boshlarida AQSh harbiy havo kuchlari tomonidan Sovet Ittifoqining havo bo‘shlig‘iga kira oladigan B-47 i B-52 reaktiv bombardirovshiklari taqdim etilgan.
50-yillarning ikkinchi yarmida Sovet Ittifoqida birinchi (MBR) R-7 qit’alararo ballistik raketa ishlab chiqarilgan. 1957-yilning 4 oktyabr kuni ushbu raketa Yerning birinchi sun’iy yo‘ldoshini koinotga olib chiqqan edi. Amerikaning birinchi qit’alararo ballistik raketasi 1959-yilning 31-oktyabr kuni uchirilgan.
Hozirgi holat
"Samrat" ballistik raketasi qurilmasi
2009-yilning avgust holatiga AQSh Mudofaa Ministrligida tahminan 5,6 ming nafar o‘rnatilishga tayyor bo‘lishi bilan birga tashuvchilarda joylashtirilgan jangovar zaryadlarga ega.
1995-yilning aprelida Rossiyaga yadroviy aslahalar Qozog‘istondan, 1996-yilning iyunida — Ukrainadan va 1996-yilning noyabrida — Belorussiyadan olib chiqilgan.
2009-yilning yanvar oyi holatiga Rossiya strategik yadroviy kuchlari tarkibida 2825 nafar yadroviy jangovar zaryadlarni tashiy oladigan 634 nafar strategik tashuvchi mavjud bo‘lgan. 2009-yilning iyul oyi holatiga Rossiya strategik yadroviy kuchlari tarkibida 2683 nafar yadroviy jangovar zaryadlarni tashiy oladigan 608 nafar strategik tashuvchilari bor edi. Rossiya yadroviy jangovar zarayodlari Rossiya Federasiyasining 12-asosiy boshqarmasining tasarrufida turadi.
Bugungi kunda yadro quroliga ega bo‘lgan 9 ta mamlakat bor: AQSh, Rossiya, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Xitoy, Hindiston, Pokiston, Izroil (tahminlarga ko‘ra) va Shimoliy Koreya. Ulardan faqatgina beshtasi yadro qurolini tarqatmaslik to‘g‘risidagi shartnomani imzolagan.
Yadro qurolini tarqatmaslik to‘g‘risidagi Shartnoma Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi tomonidan 1968-yilning 12-iyun kuni ma’qullangan, 1968-yilning 1 iyulidan boshlab Moskva, Vashington va Londonda imzolash uchun ochilgan. Shartnoma ratifikatsion yorliqlar saqlash uchun topshirilganidan keyin 1970-yilning 5 martida kuchga kirgan. U Sovet Ittifoqi tomonidan 1969-yil 24-noyabr kunida ratifikasiya qilingan. 190 nafar davlat Shartnoma qatnashchilaridir. Yadro qurolini tarqatmaslik to‘g‘risidagi Shartnomadan tashqarida hamon qolib kelayotgan davlatlar - Hindiston, Pokiston va Izroil. Shartnomadan chiqish to‘g‘risida KXDR ham bayonot bergan edi.
Baker sinov portlatilishi
Atom bombasining yaratilish yo‘li
1896- yilda fransuz kimyogar olimi Antuan Anri Bekkerel uranning raioaktivligini kashf etdi.
• 1899-yilda Ernest Rezerford alfa- va -beta-nurlar, 1900 yilda gamma-nurlanish kashf etilgan.
• Shu yillarda kimyoviy unsurlarning ko‘p radioaktiv izotoplari kashf etilgan: 1898-yilda P'yer Kyuri va Mariya Kyuri tomonidan poloniy va radiy, 1899-yilda Rezerford tomonidan radon, Debern tomonidan — aktiniy kashf etilgan.
• 1903-yilda Rezerford va Frederik Soddi radioaktiv parchalanishi qonunini kashf etishgan
• 1921-yilda Otto Gan amalda yadroviy izomeriyani kashf etgan.
• 1932-yilda Djeyms Chedvik neytronni kashf etgan, Karl Anderson esa — pozitronni.
• Shu yilning o‘zida, 1932-yilda AQSh Ernest Lourens birinchi tsiklotronni ishgatushirgan, Angliyada esa Ernest Uolton va Djon Kokroft atom yadrosini ilk bor parchalashga erishgan: ular protonlar bilan tezlatgichda litiy yadrosiga o‘quzib yemirilishiga erishgan. Huddi shunday tajriba Sovet Ittifoqida o‘tkazilgan.
• 1934-yilda Frederik Jolio-Kyuri sun’iy radioaktivlikni kashf etgan, Enriko Fermi esa neytronlarni sekinlashtirish uslubini ishlab chiqqan. 1936-yilda, u tomonidan neytronlarning tanlab olingan holdagi yutib yuborilishi kashf etilgan.
• 1934-yilda Vengriyalik fizik olim Leo Silard yadro reaktorining umumiy ta’riflanishibilan patent olish uchun ariza berilgan (patent 1936-yilda berilgan).
• 1938-yilda Otto Gan, Fris Shtrassman va Liza Meytner neytronlar tomonidan uran yutib yuborilayotgan paytdagi parchalanishini kashf etdilar. Shundan yadroviy qurolishlab chiqarilishi boshlandi.
• 1939-yilda Frederik Jolio-Kyuri uran bombasining konstruksiyasini patentlagan.
• 1940-yilda Georgiy Flyorov va Konstantin Petrjak, Leningrad fizik-texnik institutida ishlayotib, uran yadrosining o‘z-o‘zidan bo‘linishini kashf etdilar.
• 1940-yil iyunida AQShda Mudofaa tadqiqotlari bo‘yicha Milliy komitet tashkil etilgan, Uran bo‘yicha Komitet uning tarkibiga subkomitet sifatida kirgan.
• 1941-yil bahorida Fermi zanjirli yadro reaksiyasi nazariyasini ishlab chiqishni yakunlagan.
• 1941-yil 20 sentyabrida Angliyada shtablar boshliqlari Komiteti tomonidan o‘tkazilgan majlisda zudlik bilan atom bombalarini tayyorlash bo‘yicha zavod qurilishi to‘g‘risida qaror qabul qilindi.
• 1941-yil 6 dekabrida AQShda yadroviy qurol yaratilishi uchun mablag‘ va resurslarajratilishi to‘g‘risida qaror qabul qilingan.
• 1942-yilning birinchi choragi — ingliz harbiy kabineti uran bompbalarini ishlab chiqish masalalari bilan shug‘ullana boshlaydi.
• 1942-yil iyunida Fermi va Gerbert Anderson tomonidan tajribalar davomida birlikdan katta neytronlar ko‘payishining koeffisiyenti olingan, bu yadroviy reaktor yaratilishiga yo‘l ochgan.
• 1942-yil 2 dekabrida AQShda dunyodagi birinchi yadroviy reaktor ishga tushgan, birinchi o‘zini o‘zi quvvatlabturuvchi zanjirli yadroviy reaksiya amalga oshirilgan.
• 1943-yil 17 sentyabrida “Manxetten proyekt” loyihasi ustidagi ishlar boshlangan.
• 1945-yil 16 iyulida AQShning Nyu-Meksiko shtatida Alamogordo cho‘lida birinchi “Gadget” yadroviy portlash moslamasi sinovdan o‘tkazilgan (bir pog‘onali, plutoniy asosida).
• 1945-avgustida Xirosima va Nagasaki shaharlariga birinchi atom bombalari “Kichkintoy” (6 avgustda, Xirosima) va “Baqaloq” (9 avgustda, Nagasaki) tashlab yuborilgan.
Asosiy yadroviy portlatishlar (faqat asosiylari berilmoqda)
1. "Triniti" - 1945- yil 16 iyulida AQSh tomonidan amalga oshirilgan, quvvati 21 kilotonnga teng.
2. "Kichkintoy" - 1945- yil 6 avgustida AQSh tomonidan Yaponiyaning Xirosima shahriga tashlangan, quvvati 11 kilotonnga teng.
3. "Baqaloq" - 1945- yil 9 avgustidaAQSh tomonidan Yaponiyaning Nagasaki shahriga tashlangan, quvvati 21 kilotonnga teng.
4. RDS-1 - 1949- yil 29 avgustida Sovet Ittifoqitomonidan amalga oshirilgan, quvvati 22 kilotonnga teng.
5. "Dovul" - 1952- yil 3- oktyabrida Buyuk Britaniya tomonidan amalga oshirilgan, quvvati 25 kilotonnga teng.
6. "Ivi Mayk" - 1952- yil 1- noyabrida AQSh tomonidan amalga oshirilgan termoyadroviy portlatish, quvvati 10400 kilotonnga teng.
7. RDS-6s - 1953- yil 12avgustidaSovet ittifoqi tomonidan amalga oshirilgan termoyadroviy portlatish, quvvati400 kilotonnga teng
8. "Kastl Bravo" - 1954- yil 1 martida AQSh tomonidan amalga oshirilgan eng kuchli termoyadroviy portlatish, quvvati 15000 kilotonnga teng.
9. "Bellashuv Iks" - 1957- yil 8 noyabrida Buyuk Britaniya tomonidan amalga oshirilgan birinchi termoyadroviy portlatish, quvvati 1800 kilotonnga teng
10. "Moviy yumronqoziq" - 1960- yil 13 fevralida Fransiya tomonidan amalga oshirilgan, quvvati 60 kilotonnga teng
11. AN 602 yoki "Shox-bomba" (o‘sha davrdagi Sovet Ittifoqining rahbari Nikita Xrushyovning mashhur "Amerikaga Kuzyaning enasini ko‘rsatib qo‘yamiz hali!" iborasi tufayli xalq tilida "Kuzyaning enasi" deb ham atalgan) - 1961- yil 30 oktyabrida Sovet Ittifoqi tomonidan amalga oshirilgan insoniyat tarixidagi eng kuchli termoyadroviy portlatish, quvvati 58600 kilotonnga teng. Ayrimlarning tahminlariga ko‘ra Antarktida uzra ozon teshigi aynan shu portlashdan keiyn paydo bo‘la boshlagan.
Shoh-bomba
Portlashdan 3 soniyadan keyingi 150 kilometr uzoqkidan ko'rinish
Сообщения из Facebook